ŞİRVANŞAHLAR DÖVLƏTİ

6-ıncı əsrin birinci yarısında Sasanilər d�vlətinin şimal-şərq ucqarlarında Şirvanşahlar d�vləti adlı ki�ik bir feodal qurumu yarandı.Bu d�vlətin yaranması Sasani h�kmdarı 1-ci Ərdəşirin(224-241) digər versiyaya g�rə isə imperiyada İran və Azərbaycanda feodalizmin inkişafına prosesinə təkan verən şimal vilayətlərinin m�hafizəsi ��n qohumlarını onlara hakim təyin edən 1-inci Xosrov Ən�şirəvanın(531-579)adı ilə bağlıdır.Ərəb tarix�ilərinin həmin hakimlər arasında şah titulu bağışlanmış Şərvan şahın adını �əkirlər.Mənbələrə g�rə ilk Şirvanşahlar fars mənşəli olmuşlar.Onların titulu tarixdə Sasanilər d�vr�ndən məlum olan Şərvan yaxud Şirvan vilayətinin adından gəlir.Sərhəd əyalətləri hakimlərinin daşıdığı şah titulu iri torpaq m�lkiyyəti sahibi və Sasani şahının vassal olan həmin feodalların xeyli dərəcədə m�stəqilliyini g�stərir. 5-6-cı Sasanilərin dağ ke�idlərini daim Cənubi Qafqaza və Şirvana basqın edən k��əri t�rk tayfalaarından qorumaq ��n təyin etdikləri ilk Şirvanşahların adları barədə məlumatımız yoxdur. Biz ancaq onların nəslinin 1-ci Xosrov Ən�şirəvana yaxud Bəhram �ubinə bağlandığını mənbələrin məlumatına g�rə ərəblərin Dərbəndi və Şirvanı istila edərkən orada Şəhriyar digər versiyaya g�rə isə ehtimalki Şəhr-Varaz(d�vlətin qabanı)adlı hakimə rast gəldiklərini bilirik. �əkilən ad və titul eyni şəxs – Sasani şahından vassal asılılığında olan Şirvanşaha məxsusdur. Mənbələrdə erkən və Şirvanşahların hakimyətinin nə vaxt sona �atdığı və onların nə vaxtdanm xəlifənin təyin etdiyi hakimlərlə əvəz olunduğu xəbər verilmir.Ehtimal ki Xilafətin Şirvanı işğal etdiyi ilk d�vrlərdə (7-ci əsr) ərəblər Şirvanşahları xəlifənin vassal kimi hakimyyətdə saxlamışlar.Lakin 8-ci əsrdə Şirvanı ərəb hakimləri idarə etməyə başlamışlar. Əl-Bəlazuri 797-798-ci illərdə hakimyyət s�rm�ş əş-Şəmax ibn Ş�canı Şirvan h�kmdarı (məliki) adlanırır.Ondan sonar 799- və Babəl-Əbvaba Yezid ibn Məzyəd əş-Şeybani hakim təyin edilirşO 801-ci ildə Bərdədə cu ildə Şirvan Azərbaycan �lm�şd�r.861-inci ildə xəlifə Mutıvəkkilin �l�m�ndən sonra baş verən hərc-mərclikdən istifadə edən Xalid ibn Yezidin oğlu Heysam �z�n� m�stəqil elan etdi.Şirvanşah titulunu qəbul edərək Məzyədilər s�laləsinin əsasını qoydu. Elmi ədəbiyyatda Kəsranilər və Dərbəndilər adlandırılan sonrakı Şirvanşahlar ərəb mənşəli olub Məzyədilər xanədanının birbaşa varisləri və davam�ıları olmuşlar.Məzyədi Şirvanşahlar yerli nəsl zədaganları ilə nikah vasitəsilə qohumlaşaraq onlar tərfindən amuliyasiyaya uğradılmış və �z ərəb mənşələrindən �z d�ndərmişlər.11-ci əsrdə Şirvanşahlar iranlaşması onların siyasi sosial və mənəvi həyatının b�t�n sahələrinə n�fuz etmişdiş.Artıq Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafının v�sət aldığı 12-ci əsrdən Şirvanşahları yerli əhali tamamilə assimuliyasiya etdilər.Onlar artıq �z ənənələri və �z məişət tərzi olan yerli hakimlər idi. Şirvanşahlar �z ərazilərini qonşularının torpaqları hesabına genişləndirmək məqsədilə feodal ara �əkişmələri və işğal�ılıq m�haribələri aparırdılar.Onlar həm�inin �z m�stəqillikləri uğrunda ərəblərlə səlcuqlarla monqollarla və b. ilə m�barizə aparırdılar.Şirvanşahlar �z feodal d�vlətlərində suveren h�kmdarlar idişOnlar 11-ci əsrdən monqol işğalınadək �z adlarından sikkə kəsirdilər.Monqollar d�vr�ndə onlar bu h�quqdan məhrum olurlar və yalnız Cəlarilər d�vr�ndə yenidən anonim g�m�ş sikkə zərb edirdilər.Sonralar Şirvanşah 1-ci İbrahim və onun oğlu Xəlil�llahın zamanında sikkələr adsız kəsilirdi.Fərrux Yasarın vaxtında isə sikkələr yenidən Şirvanşahların adından kəsilməyə başladı. Şirvanşahların �z qoşunu var idi.Mənbələr Fərrux Yasarla Şah İsmayil arasında Cabani yaxınlığında vuruşmada Şirvanşahın 20 min s�vari 6 min piyadadan ibarət qoşununun iştirak etdiyini g�stərirlər. Şirvan d�vlətinin paytaxtı şamaxı idi.12-ci əsrdən Bakı iqamətgaha �evrildi və sonralar 14-c� əsrdə paytaxt tamamilə buraya k��r�ld�.Şirvanşahlar m�stəqil hakimiyyət s�r�r yaxud tez-tez m�stəqillikləri formal səciyyə daşıyırdı.Onların monqol h�kmdarlarından vassal asılılığı daha g�cl� idi.Şirvanşahların bir sıra n�mayəndələri--1-ci Fərib�rz 3-c� Mənu��hr oğlu 1-ciAxistan 1-ci Şeyx İbrahim Xəlil�llah g�rkəmli diplomat və d�vlət xadimləri idilər.Onlardan bəziləri bacarıqlı sərkərdə olmuşlar yadelli işğal�ılarla vuruşmuş Şirvan d�vlətinin m�stəqilliyi uğrunda mərdliklə m�barizə aparmışlar. Şirvanşahlar elm incəsənət və ədəbiyyata hamilik edirdilər.12-ci əsrdə Şirvanşahların sarayında poeziya və ədəbiyyat v�sət almış xaqani Fələki və digər şairlər �ıxmışdır.Rəsmi ədəbi dil fars dili idi.Şirvanşahlar zamanında 12-13-c� əsrin birinci �ərəyində Şirvan şəhərlərində m�dafiə istehkamları sədlər qalalar qala divarları b�rclər tikilmişdi.Onlar məscid və xanəgahlar tikdirir ``muqəddəs şeyxlərə``sitayişə rəvac verirdilər.Bu d�vr kənd təsərr�fatının y�ksəlişi şəhərlərin iqtsadi inkişafı sənatkarlıq və ticarətin �i�əklənməsi əmtəə pul m�nasibətlərinin g�clənməsi d�vri idi. Şirvan xalqının yaradıcı q�vvələri feodal z�lm� və ara m�haribələrinə baxmayaraq d�vlətin iqtisadi və təsərr�fat həyatını tezliklə bərpa edir bu isə feodal cəmiyyətinin irəliyə doğru hərəkətinə və inkişafına imkan yaradırdı. DərbəndiŞirvanşahlar d�vr�ndə 1-ci Şeyx İbrahimin hakimiyyəti zamanı şəhər mədəniyyəti incəsənət və poeziyanın dir�əlişı nəzərə �arpır.15-ci əsrdən etibarənŞirvanşahlar d�vlətinin təqribən 100 il davam edən m�stəqillik və inkişaf d�vr� başlayır.Şeyx İbrahimin oğlu Xəlil�llah paytaxtı Bakını abadlaşdırdı-g�zəlŞirvanşahlar ansamblımı ucaltdı.Şirvanda m�hkəm d�vlət idarə�iliyi qanunlarına əsaslanan g�cl� d�vlət aparatı onun vergi sistemi m�vcud idi.M�rəkkəb xarici siyasi vəziyyətə baxmayaraq Şirvanşahlar d�vləti nəinki �z�n� tarmar və tamamilə məhv olmaqdan qoruya bilmiş həm də Qafqazın vəYaxın şərq �lkələrinin feodal d�vlətlərinin taleyinə fəal təsir g�stərmişdir. Şirvanşahlar d�vləti 10 əsr ərzində �z m�stəqilliyi uğrunda qəhramancasına aparmasına baxmayaraq 1538-ci ildən sonra faktiki olaraq aradan �ıxdı.Şirvanşahlar d�vlətini 1538-ci ildə əsası 1501-ci ildə qoyulmuş Səfəvi d�vləti s�quta uğratdı. Bundan sonra bu s�lalədən adından başqa he� nə qalmadı. Bu d�vlət Azərbaycanın ən uzun �m�rl� d�vləti idi. Şirvanşahlar d�vləti 677 il ərzində m�stəqilliyini qoruyub saxlamışdı.